A xestión sustentable das pesquerías:resultados tras 20 anos de Política Pesqueira Comunitaria
 

Villasante, C.S., Carballo Penela, A.
Grupo de Investigación de Economía Pesqueira e Recursos Naturais
Departamento de Economía Aplicada
Universidade de Santiago de Compostela
csvillas@usc.es; acpacp@usc.es

Resumo
O deterioro dos recursos pesqueiros durante os últimos 20 anos constitúe unha ameaza para a súa sustentabilidade, poñendo en perigo a seguridade alimentaria de millóns de persoas. Na actualidade, a xestión das pesquerías precisa de criterios que consideren factores medioambientais, existindo propostas como o principio de precaución e o Enfoque dos Ecosistemas na Pesca (EEP) que son xeralmente aceptadas como instrumentos axeitados. Nesta comunicación discutimos os seus fundamentos teóricos, analizando tanto a súa aplicación dentro do ámbito comunitario como a eficacia das medidas adoptadas dentro da PCP para garantir a conservación dos recursos pesqueiros.

Palabras clave: Sustentabilidade, Pesca, Enfoque dos Ecosistemas na Pesca, Unión Europea
 

1. Orixes e debates en torno ao concepto de desenvolvemento sustentable
Debido á magnitude acadada por determinados problemas medioambientais (contaminación, escaseza de recursos naturais, quecemento do planeta...) conceptos como desenvolvemento sustentable ou sustentabilidade comezan a acadar na últimas décadas certa relevancia tanto no debate científico como na toma de decisións políticas.
A crise enerxética producida pola alza nos prezos do petróleo, a celebración da Conferencia Mundial de Estocolmo sobre Medio Ambiente e a publicación, en 1972, do informe do Club de Roma Os límites ao crecemento, serviron como punto de partida para revitalizar o debate sobre a viabilidade do modelo actual de crecemento e os problemas derivados do esgotamento dos recursos naturais.
Sen embargo, este debate, non está, nin moito menos, pechado. A definición recollida no Informe Brundtland constitúe un punto de inflexión á hora de abordar a problemática ao redor do desenvolvemento sustentable, sendo convertida co paso dos anos no paradigma á hora de afrontar este tema.
As conclusións do Informe Brundtland son relevantes, na medida en que concede nunha importancia descoñecida dende unha perspectiva institucional- o Informe foi encargado dende a Asemblea Xeral da O.N.U.- ás cuestións ambientais, conseguindo que adquira nunha dimensión internacional a escala gobernamental.
Igualmente, recoñécense as distintas vertentes do desenvolvemento sustentable, incorporando teses que, non só reafirman a preservación e prevención da degradación do medio ambiente (sustentabilidade ambiental), senón que destacan a necesidade de avanzar na desaparición das desigualdades sociais do planeta, promovendo unha maior democratización, equidade e xustiza social (sustentabilidade social), ademais de propoñer a reestruturación do modelo de crecemento (sustentabilidade económica). Deste modo, os alicerces deste novo modelo de desenvolvemento constrúense en torno a tres obxectivos básicos: a sustentabilidade ambiental, económica e social, supoñendo a ausencia dunha delas o fracaso no obxectivo final.
Sen embargo, esta definición é tamén obxecto de importantes críticas de distinta natureza. Por un lado, a denominación empregada parece pouco acertada, pois trata de compatibilizar termos- “desenvolvemento” e “sustentable”- para algúns autores incompatibles .
Outras críticas relaciónanse coa adopción dunha perspectiva antropocéntrica, coa dimensión interxeracional, explicitamente sinalada na súa formulación, ou ben coa pouca claridade do concepto .
Por último, é destacable que a ambigüidade implícita supón un obstáculo importante á hora de poñer en marcha a proposta de Brundtland, contribuíndo a esvaecer o seu contido. É máis, a vaguidade da súa definición permite adaptalo e modificalo de acordo coas necesidades de quen faga uso del: asúmese que o desenvolvemento sustentable é positivo para a humanidade, de aí que se deban asumir os seus obxectivos, se ben non se concretan axeitadamente, nin se especifica o modo de acadalos.
De aí que, dende distintos ámbitos propuxéranse distintas versións do concepto e, incluso dentro do pensamento ambientalista, exista unha ampla variedade de opinións, existindo correntes con visións substancialmente distintas, tanto en canto aos motivos que orixinan os problemas ambientais que sofre o planeta como en relación ás alternativas ofrecidas.
Membros da denominada ecoloxía profunda e preservacionistas, verdes neomalthusiáns, verdes non neomalthusiáns, tecnocentristas cornucopianos, tecnocentristas pertencentes ao ambientalismo moderado, marxistas, etc. son algunhas das familias que proclaman como solución aos problemas ambientais alternativas que van dende o igualitarismo biosférico ou unha completa transformación do sistema económico, ata aqueles liberais que se negan a asumir a existencia dunha crise ambiental confiando en que sexa o mercado ao seu libre albedrío, isto é, sen ningún tipo de inxerencia estatal, quen solucione os problemas que puideran existir.
Polo tanto, existe unha ampla variedade de interpretacións do desenvolvemento sustentable e, se ben non é o noso obxectivo describir as distintas propostas, resulta de interese deternos, aínda que brevemente, na análise das súas implicacións no modelo de crecemento económico, unha cuestión fundamental dende o punto de vista da economía.
Dada a dependencia dos recursos subministrados polo medio ambiente e, na medida en que non é posible a reciclaxe total dos materiais empregados nos procesos produtivos, parece inviable que se poda manter indefinidamente o crecemento económico.
Se ben o debate actual parece centrarse nas posibilidades de substitución de capital natural polo capital manufacturado en función das capacidades de mantemento dun e doutro, o certo é que a na definición do desenvolvemento sustentable cómpre, como veremos, avanzar un paso máis .
Dende o punto de vista da substitución do capital natural, existen dúas nocións de sustentabilidade distintas que se corresponde con dous paradigmas diferentes: a sustentabilidade débil (weak sustainability) e a sustentabilidade forte (strong sustainability).
Dende a perspectiva da sustentabilidade débil, asúmese que existe substitución entre os tres tipos de capital, de modo que unha economía será sustentable se o capital total non diminúe, mentres que a sustentabilidade forte defende que para que unha economía sexa sustentable cómpre que o seu capital natural non diminúa, avogando pola complementariedade, e non substitución, entre os distintos tipos de capital.
A consideración da economía como subsistema doutro máis grande, a ecosfera ou, o que é o mesmo, o recoñecemento de que os ecosistemas subministran recursos naturais e sumidoiros imprescindibles para sustentar as actividades económicas implica o recoñecemento explícito “dunha dependencia obrigada da produtividade dos servizos proporcionados pola ecosfera” . Se ben nalgúns casos foi posible unha substitución de tecnoloxía por capital natural, o certo é que unha parte do capital natural proporciona bens e servizos que son insubstituíbles e cuxa perda leva asociados distintos riscos .
A aceptación do criterio de sustentabilidade forte suporía un paso adiante á hora de dar contido ao concepto de desenvolvemento sustentable, mais inda non aclara as modificacións a realizar no modelo de crecemento económico para cumprir co criterio.
As investigacións de Georgescu-Roegen (1971) sobre as implicacións das leis da termodinámica nos procesos económicos, concretamente a consideración da Segunda Lei da Termodinámica, parecen concluír que nun sistema como o noso planeta, pechado en relación á materia, pero aberto en canto á enerxía recibida, a reciclaxe total é imposible.
De acordo coa Segunda Lei da Termodinámica, a enerxía presente nun recurso dispérsase coa súa utilización e a calor dispersada non pode empregarse de novo como se usou orixinariamente, a capacidade de reemprego diminúe, aumentando a entropía e restrinxíndose a posibilidade de novos usos.
A transformación de materiais require de enerxía dispoñible, de modo que os materiais con baixa entropía convértense en materiais con alta entropía. A reversión do proceso, ou sexa, o paso de materiais con baixa a alta entropía, noutras palabras, a reciclaxe, precisaría dun fluxo esóxeno de enerxía.
Partindo destas premisas e, dado que o stock de recursos con entropía baixa é limitado e nos procesos produtivos sempre hai perdas de entropía, Georgescu-Roegen enuncia o que denomina Cuarta Lei da Termodinámica: nun sistema pechado en relación á materia, mais aberto en canto á enerxía recibida, nunca pode haber reciclaxe que sexa o 100% de eficiente.
De aí que nun planeta limitado, tanto en canto a fontes como á súa capacidade de absorber refugallos, a sustentabilidade ambiental forte sexa incompatible cun crecemento económico indefinido, pois este acabaría por consumir o capital natural do planeta a un ritmo maior do que se rexenera.
Sen embargo, autores como Ayres (1999), inda aceptando a maior parte do esquema proposto por Georgescu-Roegen, defenden que un contexto onde hai un fluxo de enerxía dispoñible suficiente- a enerxía solar no noso caso- é posible a reciclaxe total, sen que isto contradiga a Segunda Lei da Termodinámica.
Este autor acepta que incluso os procesos máis eficaces de reciclaxe producen refugallos de elevada entropía, que se acumulan nalgún sumidoiro (cortiza terrestre, océanos...), se ben existindo a enerxía suficiente é posible a súa reciclaxe mediante o que se denomina procesos de recuperación secundaria. É certo que neste tipo de procesos de recuperación sempre haberá variacións de entropía de acordo coa Segunda Lei da Termodinámica, polo que, por unha parte xeraranse recursos con entropía baixa e poderán ser utilizados e, por outra, refugallos con entropía elevada, que simplemente volverán ao sumidoiro no que se atopaban, dispoñibles para ser reciclados. A consideración da entropía nos procesos económicos non implicaría a imposibilidade da reciclaxe total senón que “non todos os materiais na Terra poden ser utilizados á vez porque sempre haberá un sumidoiro de determinado tamaño” . Deste modo, xeraríanse bucles de reciclaxe de modo que, a intensificación destes procesos e a desmaterialización da economía evitarían o detemento do crecemento económico.
Sen embargo, este esquema non aclara determinadas cuestións. Daly (1992,103) destaca unha cuestión importante: para reciclar materia cun elevado grao de dispersión son precisas enormes cantidades de enerxía e outros materiais, polo que, inda existindo a tecnoloxía necesaria, a súa viabilidade económica sería dubidosa, pudendo ocorrer que a reciclaxe necesite máis enerxía que a contida nos materiais reciclados. Se ben non pon en dúbida a viabilidade en termos físicos de procesos como os que Ayres sinala, si que parecen bastante cuestionables en termos económicos.
Máis factible é, como xa ten acontecido, que o desenvolvemento tecnolóxico permita a explotación en termos económicos de xacementos ata o momento non explotados, novos usos para recursos existentes ou incluso o emprego de novos recursos ata agora non explotados, mais, en todo caso, estes avances simplemente aumentarían temporalmente a cantidade de recursos de baixa entropía, sen afectar á substancia da teoría proposta por Georgescu-Roegen.
Por outro lado, tal e como sinal Daly (1992, 103) “Se fose tecnicamente factible converter materia dispersa- con alta entropía- en materia concentrada- con baixa entropía- entón por que non hai ninguén filtrando a auga do mar para buscar moléculas de ouro ou petróleo”.
2. Revisión do estado actual da actividade pesqueira a nivel mundial
Nas últimas décadas a produción procedente da pesca de captura e da acuicultura para a alimentación humana alcanzou niveis que nunca antes se rexistraran o que permitiu que se convertera nunha actividade esencial para o subministro de alimentos para unha poboación mundial que non deixou de medrar. Sen embargo, estes niveis de produción están orixinando un alto grao de sobreexplotación dos recursos na maior parte dos océanos, situación que enfronta á industria pesqueira a un futuro de incertas consecuencias.
Este fenómeno ten a súa orixe, fundamentalmente, no que dende a segunda metade do século XX se podería denominar etapa capitalista monopolista da pesca onde elementos de orde económico fan que predominen os criterios de rendibilidade a curto prazo sobre a conservación do recurso, ademais de factores de carácter institucional que se manifestan na restrición nas condicións de apropiación do recurso como consecuencia do maior control dos Estados nas súas zonas de pesca .
Dacordo aos estudos publicados pola FAO a produción mundial pasou de 20 millóns de toneladas en 1950 a 110 millóns en 1994. Do exame da dinámica das duascentas especies máis importantes dende o punto de vista comercial, advírtese que en 1994 o 35% sufriron un forte descenso, requirindo de accións inmediatas de recuperación; o 20% sitúase por riba do que se considera unha fase de explotación madura próxima a elevados niveis de explotación e un 40% permanece sometida a algún grao de explotación, esixindo o 60% das especies analizadas medidas urxentes para súa protección e rehabilitación. É dicir, unha elevada porcentaxe das poboacións do planeta sobre as que se dispón de dados están por debaixo do nivel de abundancia representado polo rendemento máximo sustentable.
Igualmente, segundo os dados da FAO para o ano 2002 a produción mundial ascendeu ás 133 millóns de toneladas (incluída China) das que 93,2 millóns pertencen á pesca de captura, o que representa unha diminución do 2,4% en comparación con 1995, mentres que os restantes 41,9 millóns proceden das actividades acuícolas . Das capturas, o 60,7% concéntranse en só tres áreas de pesca (Pacífico nordeste 23%, Atlántico nordeste 11,8%, Pacífico sudoccidental 14,7%, e Pacífico centrooriental o 11,2%). Unicamente dezasete especies alcanzan nada menos que o 34,8% da produción mundial mentres que só dous países (China e India) alcanzan o 21,8% das capturas.
Como a presión sobre os stocks a través do maior esforzo pesqueiro das embarcacións avanza rapidamente, o número de recursos infraexplotados e explotados de forma moderada continúa reducíndose, mentres que o nivel de poboacións plenamente explotadas mantense relativamente estable e o número das poboacións sobreexplotadas, esgotadas e en recuperación estase elevando. Isto pon en perigo o abastecemento de pescado, especialmente para as máis de 1.000 millóns de persoas en todo o planeta que depende do peixe como fonte de proteínas animais.. Así mesmo, existe unha preocupación cada vez maior polo elevado número de descartes nas operacións de pesca.Se ben as estimacións mundiais difiren unhas doutras, arestora estímase que se descartan arredor de 7 millóns de toneladas anuais .
Pola súa parte, a abordaxe e a resolución dos problemas do sector pesqueiro non admiten unha solución compartimentalizada por canto a actividade pesqueira forma parte dun ecosistema que establece relacións cos demais ecosistemas e co conxunto da biosfera da que forma parte, xerando unha relación de fluxos de materia e enerxía en termos físicos en cada un dos niveis da rede trófica. Se o ser humano, a través da actividade pesqueira ou doutras actividades de uso, apropiación ou transformación dos recursos, modifica as condicións ecolóxicas do ecosistema, estará orixinando unha alteración da estrutura biolóxica en calquera dos niveis tróficos.
3. O desenvolvemento sustentable na pesca: dende o cumio de Río ao Cumio de Johannesburgo
No relativo á actividade pesqueira existen sen embargo, distintas acepcións en relación ao desenvolvemento sustentable. Unha das máis utilizadas é a adoptada polo Consello da FAO no seu 94º período de sesións de 1988, cando afirmou que “O desenvolvemento sustentable é o manexo e conservación da base dos recursos naturais e a orientación do cambio tecnolóxico e institucional de tal maneira que se asegure a continua satisfacción das necesidades humanas para as xeracións presentes e futuras. Este desenvolvemento viable conserva a terra, a auga e os recursos xenéticos vexetais e animais, non degrada o medio ambiente e é tecnicamente apropiado, economicamente viable e socialmente aceptable” .
Con posterioridade á publicación do Informe Brundtland a Asemblea Xeral das Nacións Unidas convocou a Conferencia sobre o Medio Ambiente e o Desenvolvemento (CNUMAD celebrada en Río de Xaneiro en 1992, na que se acadou un acordo intergobernamental que se plasmou na aprobación de distintos instrumentos, entre eles, a Convención marco sobre Cambio Climático, o Convenio sobre Diversidade Biolóxica, a Axenda 21 e unha serie de Declaracións de principios.
3.1 Do principio de precaución ao enfoque de ecosistemas da pesca
3.1.1 O principio de precaución
Coa finalización da Segunda Guerra Mundial produciuse un lento pero definitivo proceso de ruptura da clásica dicotomía do réxime internacional do mar, o que deu orixe a unha nova conformación espacial dos océanos, transformando de forma substancial a natureza, as condicións e os carácteres da explotación pesqueira.
Non foi ata a década dos anos setenta cando este proceso se acentúa como consecuencia do aumento e da diversificación do medio mariño, do crecemento demográfico e da multiplicidade de intereses xeoestratéxicos dos Estados. Paralelamente, a finais dos anos oitenta os científicos alertaron que os patróns de explotación dos recursos pesqueiros non poderían sosterse sobre os niveis non controlados e tan altos que se estaban rexistrando, especialmente das poboacións peláxicas e demersais.
No momento en que se diagnosticaron estes posibles colapsos non se contaba con información biolóxica obxectiva suficiente que dera conta do comportamento e evolución dos recursos mariños, feito que posibilitou que existira certa flexibilidade interpretativa, xa que os científicos non foron capaces de identificar con certeza as súas causas. Normalmente, estes cambios foron atribuídos a factores endóxenos como as interaccións dos recursos pesqueiros co resto dos organismos da rede trófica, ou á presenza de factores esóxenos introducidos polo home como as diversas actividades xeradoras de contaminación.
Este estadio de incerteza que, por outra parte, é inherente á propia actividade pesqueira xustifica a adopción doutras medidas de xestión coa finalidade de identificar e previr o risco de novos colapsos. Desta forma, e baixo a urxencia de formular novos criterios de ordenación pesqueira que incorporen os aspectos relativos á conservación e protección do medio ambiente, nace o principio de precaución, sendo recoñecido en distintos instrumentos internacionais
Tras a celebración da Conferencia Internacional sobre Pesca Responsable de 1992 na que se ratificou a declaración de Cancún, en novembro de 1993 a FAO, no seu 27º período de sesións, aprobou o chamado Acordo para promover a aplicación de medidas internacionais de conservación e ordenación polos buques pesqueiros que pescan no alto mar.
Doutra banda, tanto a Declaración como o Plano de acción de Kioto sobre a Contribución da Sustentabilidade da Pesca á Seguridade Alimentaria e a Declaración de Roma sobre a Seguridade alimentaria Mundial, alertaron dos efectos combinados que pode ocasionar o crecemento demográfico e económico coa sobrepesca e a degradación ambiental, o que afectaría á contribución da pesca ao abastecemento e á seguridade alimentaria. De igual modo, no marco da aplicación das normas de dereito internacional, suxeriron intensificar a creación dos organismos rexionais de pesca, a diminución dos descartes e o exceso de capacidade, ao tempo que manifestaron a necesidade de aplicar o principio de precaución de conformidade coa Convención das Nacións Unidas sobre o Dereito do mar relativa á conservación e ordenación das poboacións de peixes transzonais e as poboacións altamente migratorias.
As 95 delegacións reunidas en Kioto entre o 4 e o 9 de decembro de 1995 con motivo da Conferencia Internacional sobre a Contribución Sustentable da Pesca vincularon, explicitamente, o mantemento dos sistemas ecolóxicos coa pesca e a ordenación pesqueira ao declarar que as políticas e as estratexias de ordenación dos recursos deberían basearse nos seguintes aspectos: a conservación dos sistemas ecolóxicos, o uso dos datos científicos máis fidedignos dispoñibles, a mellora do benestar económico e social e a equidade entre as xeracións e dentro de cada xeración .
Pese aos progresos alcanzados en torno ao principio de precaución aínda persiste unha situación de indefinición produto da falta dunha formulación clara e inequívoca do concepto. A este fin e, pretendendo dotalo de contido, a FAO estima, aínda contando con información incompleta, requirir consideración das necesidades das xeracións futuras a fin de evitar cambios irreversibles, a identificación previa de resultados non desexables e de mecanismos que os eviten e os corrixan sen demora algunha. No caso que sexa incerto o efecto do uso dos recursos, propón que se outorgue prioridade á conservación da súa capacidade produtiva, respectando o aproveitamento e elaboración dos niveis sustentables dos recursos, que se solicite unha autorización administrativa previa para súa explotación e se estableza un marco xurídico en consonancia con tales consideracións.
Para acadar estas metas, o enfoque precautorio baséase nunha serie de indicadores da situación dos compoñentes decisivos do sistema pesqueiro. Ante o reto de asegurar a continuidade da actividade pesqueira, promover o benestar da forza de traballo e manter a integridade dos ecosistemas mariños, estes indicadores convértense nun mecanismo complementario para coñecer a situación actual das poboacións.
Neste senso o papel a desenvolver polos científicos consiste na adopción dunha serie de medidas encamiñadas a desenvolver métodos para cuantificar e transmitir os graos de incerteza dunha pescaría esixindo, para isto, a determinación de puntos de referencia para unha explotación racional que poden ser clasificados en puntos de referencia obxectivo e puntos de referencia límite .
O punto de referencia obxectivo indica o estado dunha pescaría ou recurso que se considera desexable e no cal debe adoptarse unha medida de ordenación, ben sexa durante o desenvolvemento ou ben nunha fase de recuperación dunha poboación (o máximo rendemento sustentable é un punto de referencia que corresponde a esta categoría), mentres que o punto de referencia límite indica o estado dunha pescaría ou recurso que se considera indesexable e que a acción de ordenación debe evitar.
Así, normalmente o obxectivo para unha determinada pesquería consiste en manter a biomasa a un nivel capaz de soportar o rendemento óptimo sustentable incorporando, para isto, dous puntos de referencia que están intimamente relacionados: a biomasa límite (Blim) e a biomasa obxectivo (Bobxect). A primeira é o punto de referencia límite que indica o nivel máis baixo de biomasa compatible coa sustentabilidade do recurso e o Bobxect é o punto de referencia límite que indica o nivel de biomasa que se considera apropiado para a pescaría obxecto de ordenación.
En caso de variación da biomasa os indicadores deberán identificar rapidamente esta situación de non sustentabilidade cando sexa inferior e de sustentabilidade cando sexa superior a Blim e no nivel previsto por Bobxect.
3.1.2 O enfoque de ecosistemas na pesca
Sen embargo, a incorporación do principio de precaución aos sistemas de xestión da pesca amosouse, de momento, insuficiente, sen conseguir evitar o esgotamento e sobreexplotación de importantes pesquerías, así como á degradación de moitos ecosistemas mariños, o que repercute tamén en economías e sociedades de todo o mundo.
Os efectos da pesca van moito máis alá dos efectos directos sobre as especies obxectivo, afectando á totalidade dos ecosistemas. As capturas de determinadas especies poden alterar substancialmente o funcionamento do ecosistema, modificando aspectos como a composición sexo, idade, crecemento das poboacións obxectivo, o que inflúe nas poboacións das especies dependentes e asociadas: unha redución significativa da poboación de depredadores que ocupan un nivel alto na cadea trófica, pode xerar unha excesiva abundancia de especies situadas en niveis inferiores,o que afecta aos fluxos de biomasa e enerxía do ecosistema. Por outra banda, determinadas artes de pesca poden alterar e destruír determinados hábitats sensibles, como zonas de reprodución e leitos mariños.
Ante esta situación, faise necesario un modelo diferente das actividades pesqueiras, onde estas se contemplen dende unha perspectiva que analice os seus efectos nos ecosistemas, de modo que se manteñan os procesos ecolóxicos que permiten a súa eficiencia e produtividade. Xurde entón o que se denominou Enfoque do Ecosistema da Pesca (EEP), cuxo obxectivo é a planificación e o desenvolvemento das actividades pesqueiras, considerando as necesidades e desexos da sociedade, pero sen poñer en perigo as opcións das xeracións futuras para beneficiarse dos bens e servizos proporcionados polos ecosistemas mariños .
Se ben a Convención da Comisión sobre a Conservación dos Recursos Vivos Mariños Atlánticos (CCAMLR) de 1980 é considerada a precursora do EEP, o certo é que este enfoque non se propuxo seriamente ata fai uns poucos anos. Concretamente, dende a celebración do Cumio de Río, a dimensión dos ecosistemas na xestión pesqueira ocupou un espazo central na axenda dos gobernos, os organismos internacionais e a industria pesqueira. Neste sentido o Código de Conduta para a Pesca Responsable incorpora numerosas referencias á protección dos ecosistemas e que son de aplicación á pesca .
Non obstante, son dous acontecementos posteriores, a celebración da Conferencia Reykiavik sobre o Ecosistema Mariño (2001) e o Cumio Mundial de Desenvolvemento sustentable de Johannesburgo (2002), os que tratan de impulsar definitivamente a adopción do enfoque de ecosistema.
A Conferencia de Reykiavik, organizada pola FAO e o Goberno de Islandia co apoio do Goberno de Noruega, supón un primeiro paso para a aceptación a nivel mundial da necesidade de ordenar as actividades pesqueiras como compoñentes integrantes dos ecosistemas dinámicos.
Nela pídese, entre outras cousas, a introdución inmediata de plans de ordenación con incentivos que fomenten a utilización sustentable dos ecosistemas; a prevención dos efectos non desexados sobre os ecosistemas mariños e a pesca; o avance na elaboración da base científica para aplicar consideracións relativas ao ecosistema nas estratexias de ordenación (con inclusión do enfoque precautorio) ou a supervisión das interaccións entre a pesca e a acuicultura .
En canto ao Cumio de Johannesburgo, aprobáronse dous documentos que afectan de maneira directa ao futuro da actividade pesqueira: a Declaración de Johannesburgo sobre Desenvolvemento Sustentable e un Plano de Aplicación. Na Declaración, os Xefes de Estado dos países asistentes defenden o restablecemento da integridade do ecosistema ecolóxico, con especial énfase en evitar a perda de biodiversidade do planeta, recoñecendo no punto 13 o esgotamento e deterioro das poboacións pesqueiras.
No Plano de Aplicación adóptanse obxectivos específicos para a xestión da pesca, como a aplicación, para o ano do 2010, do enfoque baseado nos ecosistemas, o mantemento da produtividade e a diversidade biolóxica das zonas mariñas e costeiras importantes e vulnerables ou a eliminación de prácticas de pesca destrutivas e o establecemento de zonas mariñas protexidas .
Non obstante, a pesar desta aparente boa vontade, o certo é que non se avanzou moito na aplicación do EEP e, se ben cada vez máis recoñécese expresamente en órganos e acordos de pesca rexionais, inda non se ve reflectido na maioría das políticas e lexislacións nacionais en materia de pesca.
En primeiro lugar, a súa implantación incrementa substancialmente os requirimentos de información necesarios para a xestión dunha pesquería. Por un lado, en relación ás especies obxectivo, a toma de decisións debe basearse en información exhaustiva sobre cuestións como a xurisdición, as distintas partes afectadas, artes de pesca e tipo de embarcación empregada, historia e relevancia socioeconómica da pesquería ou a importancia e evolución de cada unha das especies comerciais capturadas.
Por outro, precísase información detallada relativa ao funcionamento dos ecosistemas, de modo que se determinen cuestións como os hábitat críticos que poden ser afectados pola pesca, as principais interaccións biolóxicas das especie capturadas e os efectos da pesca sobre esas interaccións, as especies que compoñen a pesca incidental e a súa relevancia, o volume de descartes e a súa importancia para outras especies ou os efectos da pesca sobre as características do ciclo de vida (idade, tamaño, etc).
Requírese, por tanto, dun maior esforzo investigador que deberá realizarse dende distintos ámbitos (biólogos, economistas, sociólogos, tecnólogos), sendo necesario que esta información sexa accesible para todas as partes involucradas, de acordo coas súas necesidades.
Neste sentido, debemos destacar que a posta en marcha do EEP implica a máis colectivos que a xestión tradicional, existindo moitas veces unha forte colisión dos intereses dos distintos grupos. As decisións sobre a xestión non serán tomadas exclusivamente dende o sector pesqueiro, senón que deberase considerar a opinión de todos aqueles sectores económicos, colectivos e áreas de goberno que se vexan afectados pola pesca e, a súa vez, as súas decisións podan afectar ao sector pesqueiro.
En segundo lugar, a posta en marcha do EEP require do establecemento de obxectivos a distintos niveis, de modo que os seus principios reitores sexan concretados en obxectivos operacionais, a partires dos cales se poda construír indicadores que permitan realizar un seguimento e avaliación dos resultados obtidos. Ademais da complexidade desta tarefa e da ausencia de organismos responsables, a maioría dos esforzos realizados incidiron máis en clarificar a filosofía do EEP, que en definir os instrumentos que permitan poñelo en marcha, o que supón un obstáculo para a súa aplicación.
En terceiro lugar, na medida en que o EEP supón unha ruptura substancial respecto da xestión tradicional da pesca, as propostas efectuadas non serán exitosas se o propio sector pesqueiro non está convencido das vantaxes que reporta. Se os distintos axentes involucrados nas actividades pesqueiras non están motivadas para o cambio, a iniciativa está condenada ao fracaso. A falta de alternativas ás actividades pesqueiras nas zonas costeiras, especialmente naquelas dos países máis pobres, obstaculiza a adopción de medidas a longo prazo, favorecendo prácticas que tenden a esgotar os recursos e deteriorar os ecosistemas.
En último lugar, debemos destacar a insistencia dos distintos documentos-guía sobre a xestión de pesquerías mediante o EEP , da total compatibilidade entre os enfoques actuais de ordenación da pesca e o EEP, o que, dende o noso punto de vista, constitúe un desincentivo grande á introdución do novo enfoque nas lexislacións nacionais. De nada serve esforzarse en explicar os principios e obxectivos do novo modelo de xestión, se despois conclúese, tal e como se sinala en FAO (2003a,5) que o proceso de ordenación é basicamente o mesmo .
Por todo isto, consideramos que, cando menos, existen catro aspectos claves na aplicación do EEPP:
- A creación dentro do ámbito de cada pesquería de institucións específicas responsables de planificar, coordinar e poñer en marcha todas as actividades adicionais derivadas da posta en marcha do EEP.
- A dotación dos recursos necesarios a esas institucións
- A educación e concienciación das partes interesadas
- Unha maior determinación á hora de incentivar aos distintos Estados a asumir os novos principios de xestión.

4. Novas formas de gobernanza na Política Pesquera Comunitaria (PCP)
Despois de case vinte anos de funcionamento e tras arduos debates foi reformada a política pesqueira da Unión Europea (PCP) en 2002. Arestora, o sector pesqueiro comunitario enfróntase, quizais por primeira vez, a unha serie de problemas de primeira orde que non admiten dilación e que son a principal causa do fracaso desta política. Por un lado, dende comezos da década dos anos setenta a evolución dos recursos pesqueiros en Europa está caracterizada por un forte declive de case todas as poboacións de peixes .
Por outro, a política de reestruturación da flota tampouco resultou satisfactoria debido, sobre todo, á confluencia dunha serie de factores que provocaron unha evolución asimétrica da flota, orixinando un serio desaxuste entre as previsións establecidas e a súa evolución real.
Ante esta situación e, trala publicación dunha serie de comunicacións e propostas aprobáronse en decembro de 2002 os Regulamentos (CE) 2369/02, 2370/02 e 2371/02, a través dos cales delimítase o contido da reforma, fixándose como obxectivo prioritario a explotación sustentable dos recursos acuáticos vivos e da acuicultura no contexto dun desenvolvemento sustentable considerando os aspectos medioambientais, económicos e sociais adoptando, desta forma, un enfoque baseado nos ecosistemas . Neste sentido a PCP adopta, seguindo as directrices do Convenio de Diversidade Biolóxica (CSDB), unha Estratexia comunitaria en materia de biodiversidade e un Plano de acción sobre biodiversidade na pesca .

4.1 Conservación e sustentabilidade dos recursos pesqueiros
Réxime de acceso e o principio de estabilidade relativa
O réxime de acceso aos recursos pesqueiros na PCP baséase no principio de igualdade de acceso sendo unha derivación directa do principio de non discriminación por razón da nacionalidade do artigo 12 do Tratado da Unión Europea. Isto supón, en principio, a igualdade de acceso e uso das augas comunitarias por calquera Estado membro . Agora ben, por razóns de índole política, biolóxica e socioeconómica introducíronse diversas derrogacións ao mesmo. Unha das máis significativas foi introducida en 1973 con motivo da adhesión do Reino Unido, Irlanda, Noruega e Dinamarca .
A incorporación destes países traduciuse na creación dun réxime excepcional derrogatorio do principio de libre acceso cunha vixencia temporal inicial de dez anos que autorizaba aos Estados membros a reservar unha franxa marítima de cero a seis millas e a fixar a delimitación das zonas nas cales ese límite podía estenderse ata as doce millas, sen afectar os dereitos históricos recoñecidos polo Convenio de Londres de 1964. Polo tanto, estamos ante a presenza dunha PCP que é ó resultado do fráxil consenso de numerosos intereses contrapostos dos Estados membros. Isto maniféstase en que o réxime de acceso se caracteriza pola fixación de límites á aplicación do principio de igualdade de acceso que é reservado para os nacionais do Estado ribeiriño ata as 12 millas, sendo só aplicable, desta forma, entre as 12 e as 200 millas.
Mentres, no plano externo, a Comunidade aprobaba a Resolución do Consello do 3 de novembro de 1976, pola que se creaba unha zona de pesca cunha extensión ata as 200 millas das costas do Atlántico setentrional e do mar do Norte, coa exclusión do mar Mediterráneo, internamente, a construción da PCP estivo suxeita aos arduos debates mantidos polas delegacións franco-británicas e danesas que xiraban en torno á problemática de cómo resolver a cuestión do acceso aos recursos.
Tras máis de cinco anos de debates, a Comunidade Europea arribou a un novo acordo de mínimos que deu lugar, en 1983, ao que se coñece actualmente como a Europa Azul aprobando, por primeira vez, un sistema comunitario de conservación e xestión da pesca nas augas comunitarias. Este réxime mantivo as restricións ao principio de igualdade de acceso, prorrogándoas, en principio, ata 1992, data prevista para a primeira reforma da PCP. Recoñeceuse, igualmente, a existencia de zonas de pesca bioloxicamente sensibles como o coto das Illas Shetland e Orcadas, susceptibles de ser protexidas mediante a redución temporal das faenas, establecendo regulamentacións técnicas para as redes de pesca e fixando o tamaño mínimo de captura das especies obxectivo.
Este réxime de conservación e xestión prevé a distribución dos recursos a través dos TAC (Totais Admisibles de Captura) anuais , que posteriormente son repartidos entre os Estados mediante a asignación de cotas para cada especie baixo o principio de estabilidade relativa, articulado sobre tres elementos: a) as capturas realizadas polos Estados membros no período 1973-1978, b) as posibilidades de pesca en augas de terceiros países e c) as necesidades especiais das poboacións que dependen da pesca. Sen embargo, no proceso de toma de decisións para a aprobación dos TAC’s pesan máis os factores políticos que a prudencia recollida nos informes científicos, reducindo a distribución dos recursos a unha mera negociación na que a maioría dos actores resultan satisfeitos, minusvalorando o impacto que produce tanto sobre os recursos como sobre os sectores produtivos que directa e indirectamente están relacionados co entramado produtivo pesqueiro.
Isto é perfectamente tanxible se analizamos as notas características deste proceso. En primeiro lugar, a territorialización das augas comunitarias pola vía da aplicación dos TAC’s supón derrogar de forma transitoria, a través da creación e prolongación de excepcionalidades, o principio de non discriminación, deixando de aplicar os principios de liberdade de circulación, mercancías e servizos recoñecidos polo Tratado da Unión Europea. Estes caracteres acrecentan e acelerarán unha situación de concorrencia e forte competitividade entre os pescadores polo acceso ao recurso. En segundo termo, as recomendacións científicas non son respectadas pola proposta elaborada pola Comisión, feito que se ve agravado polo contido do texto aprobado polo Consello ao superar notoriamente a proposta da Comisión . En terceiro lugar, as cuotas iniciais aprobadas polo Consello son revisadas de forma sistemática no transcorrer do ano previsto para a súa aplicación, incrementándoas na maior parte dos casos nas zonas do mar Báltico, mar do Norte e as zonas de Skagerrak e Kattegat, a pesar do estado de sobreexplotación de numerosas poboacións en ditas áreas .
Se ben o sistema dos TAC´s interésase polos efectos da sobrepesca, non é eficaz para actuar sobre as súas causas e non permite contrarrestar a formación dun desequilibrio estrutural entre a capacidade de pesca e os recursos dispoñibles.
A pesar dos escasos efectos de dito principio sobre a conservación dos recursos, a Comisión, mantívoo como criterio de reparto das posibilidades de pesca mentres non se resolvan os problemas estructurais e se permita unha maior liberalización do mercado . Pola súa parte, a Comisión, recolle a aplicación plurianual dos TAC’s na medida en que se adecúan mellor ao comportamento biolóxico das especies, permitindo, en principio, unha xestión e planificación pesqueira a medio e longo prazo.
En materia de acceso, a reforma da PCP autoriza aos Estados a restrinxir a pesca dos buques que de forma tradicional pescaran na zona das augas que comprenden ata as 12 millas por un período comprendido entre o 1 de xaneiro de 2003 ata o 31 de decembro de 2012. Por outra parte prorrogouse o réxime de acceso ao coto Shetland sendo aplicable aos buques iguais ou maiores de 26 metros de eslora . As principais especies que se explotan nesta zona son o burro, bacallau, corbelo, carboeiro e o peixe sapo. Outra das restricións estableceuse coa creación do coto da solla adoptado en 1998 e que xunto ao das Illas Shetland atópase actualmente en proceso de revisión .

Planos de recuperación e Consellos Consultivos Rexionais
No que atinxe aos planos de recuperación e xestión, a Comisión e o Consello manifestaron a súa preocupación pola crítica situación en que se encontraban as poboacións de bacallau do mar do Norte e do oeste de Escocia e a poboación norte de pescada, coincidindo en que era necesario adoptar medidas de conservación dunha duración mínima de cinco anos.
Así, a Comisión considerou que para reducir a mortalidade por pesca destas poboacións necesitábase establecer unha combinación das seguintes medidas de xestión: fixación de TAC’s respectando estritamente os obxectivos de mortalidade por pesca aprobados no Plano de recuperación, limitacións do esforzo pesqueiro, aprobación de medidas técnicas ou ampliación das xa existentes e mellora dos mecanismos de control e inspección. Na actualidade estase a aplicar o Plano de recuperación para o bacallau, que de acordo ao Regulamento (CE) 423/2004, alcanza ás poboacións que se sitúan nas áreas CIEM Kattegat, mar do Norte, incluído o Skagerrat, a Mancha Oriental ata o oeste de Escocia e o mar de Irlanda, e está encamiñado a incrementar as cantidades de individuos maduros de modo que alcancen valores iguais ou superiores a 10.500, 150.000, 22.000 e 10.000 individuos para cada unha das zonas mencionadas.
Do mesmo modo, as últimas recomendacións científicas do CIEM estimaron que a biomasa da poboación do stock norte de pescada se encontraba fora dos límites biolóxicos de seguridade e que a mortalidade por pesca superaba os niveis recomendados no período 1987-2000. Así, o Regulamento (CE) 811/2004 establece que, para as poboacións do Kattegat, Skagerrak, mar do Norte, Canal da Mancha ata o Oeste de Escocia e arredor de Irlanda e do Golfo de Viscaia, o propósito do Plano consistirá, durante o transcurso de dou anos consecutivos, en aumentar o número de individuos maduros a valores iguais o superiores de 140.000 individuos.
Medidas técnicas e descartes
Outro elemento importante que complementa aos TAC’s é a implantación de regulamentacións técnicas na busca da mellora na xestión dos recursos. Estas medidas teñen a finalidade de acompañar aos TAC’s, fixando as idades dos recursos explotados na procura dunha maior selectividade, incluíndo as condicións técnicas dos dispositivos de pesca para impedir unha incidencia negativa na selección das artes a utilizar. A Comisión aprobou medidas para ser aplicadas no mar Báltico, para a protección de arrecifes de coral no Atlántico, medidas para a conservación de determinadas especies altamente migratorias, disposicións específicas para a pesca de augas profundas e, nos últimos meses, medidas de emerxencia para a protección do bocarte na área CIEM VIII de conformidade cos informes do Comité Científico, Técnico e Económico da Pesca.
Vinculado ao tema do control existen dous problemas ata a actualidade non resoltos satisfactoriamente pola Comisión. O primeiro deles é a insuficiencia da información biolóxica sobre o comportamento trófico das especies. Esta necesidade require dunha mellora tanto cuantitativa como cualitativa dos informes científicos, cobrando especial relevancia o fortalecemento institucional entre o sector e os organismos internacionais, rexionais e nacionais.
A segunda está relacionada co fortalecemento dos mecanismos de detección e prevención dos descartes tanto dentro como fora das augas comunitarias por parte de buques europeos. Se ben os estudos remóntanse aos anos 1970s en Escocia e o mar do Norte, o CIEM efectuou estimacións sobre o número de descartes para determinadas poboacións, especialmente de burro e de corbelo descartadas na subzona CIEM IV e VIa e de bacallau no mar Báltico oriental e occidental .
Pola súa parte e coa intención de intensificar o diálogo entre os sector pesqueiro e todos os grupos interesados a Comisión creou os denominados Consellos Consultivos Rexionais. Estes órganos estarán compostos principalmente por pescadores e outros representantes dos afectados pola PCP, como representantes dos sectores da pesca e da acuicultura, dos intereses do medio ambiente e dos consumidores, e científicos de tódolos Estados membros que teñan intereses pesqueiros na zona de pesca en cuestión. Ata o momento existen sete Consellos Consultivos Rexionais: mar do Norte (zonas CIEM IV, IIIa), mar Báltico (zonas IIIbcd); mar Mediterráneo (augas do Mediterráneo ao leste do meridiano 5° 36' de lonxitude oeste); augas noroccidentais (V excepto Va e unicamente augas comunitarias en Vb), VI e VI ); augas suroccidentais (VIII, IX e X e COPACE 34.1.1, 34.1.2 e 34.2.0); poboacións peláxicas (lirio, xarda, xurelo e arenque) e flotas de altura.

Control
O exercicio da actividade pesqueira necesita de medidas de sanción e de control para asegurar a súa eficacia.. A principal característica do réxime de control consiste en que son os Estados membros os encargados de sancionar os incumprimentos do dereito comunitario baixo as mesmas condicións substantivas e procesuais que as aplicables nos dereitos nacionais. Igualmente, e derivado da multiplicidade na tipificación das sancións e da heteroxeneidade das condutas dos produtores, existe unha dispersión e unha gran variedade nos ordenamentos nacionais nesta materia ; variando considerablemente a eficacia da vixilancia e do control dependendo do territorio onde foi cometida a infracción .
O novo marco normativo establece que son os Estados membros os responsables do control e inspección das actividades pesqueiras, mentres que a Comisión só se limitará a velar polo dito cumprimento, sendo imprescindible a coordinación entre cada un deles para evitar a asimetría existente ata o momento . Coa finalidade de establecer unha área común de inspección, unha das medidas máis novidosas foi a creación da Axencia de Control da Pesca que terá a súa sede en Vigo a partir do 2006. O seu obxectivo consistirá en coordinar e organizar as operacións de control dos Estados membros procurando uniformizar as actuacións tanto en augas da UE, no abeiro dos acordos pesqueiros como en augas suxeitas ao réxime do alto mar.
4.2 Efectos da reforma da PCP sobre a flota pesqueira comunitaria
Antecedentes da sobrecapacidade pesqueira
A mellora da situación dos recursos pesqueiros require da avaliación periódica da biomasa das poboacións e da comprensión da dinámica das flotas, baseada na supervisión do seu tamaño e utilización. Esta imperiosa necesidade ten o seu reflexo en distintos instrumentos que regulan a xestión das pesquerías a nivel mundial.
No artigo 6.3 do Código de Conduta para a Pesca Responsable aprobado pola FAO, establécese que “Os Estados deberían evitar a sobreexplotación e o exceso de capacidade de pesca e deberían aplicar medidas de ordenación coa fin de asegurar que o esforzo de pesca sexa proporcionado á capacidade de produción dos recursos pesqueiros e ao aproveitamento sustentable destes” . Complementariamente aprobouse o Acordo para promover o cumprimento das medidas internacionais de conservación e ordenación polos buques pesqueiros que pescan no alto mar . En consoancia co Código de Conduta sobre a Pesca Responsable aprobáronse catro Plans Internacionais que, con distintos obxectivos tratan de reducir a sobrepesca: a) Plano Internacional de Acción para a Xestión da Capacidade Pesqueira (PAI-Capacidade) , b) Plano de Acción Internacional para previr, desalentar e eliminar a pesca ilegal, non declarada e non regulamentada (PAI-INDR), c) Plano da captura accidental de aves mariñas na pesca con palangre (PAI-aves mariñas) e d) Plano para a preservación e explotación racional da quenlla (PAI-quenlla).
Non obstante, no que se refire aos esforzos encamiñados á redución da flota, existen importantes obstáculos que dificultan a diminución da capacidade pesqueira. Concretamente, o estímulo dos gobernos a través de subvencións coa finalidade de desenvolver determinadas industrias ou incluso incentivar políticas medioambientais, contribuíu a intensificación da sobrepesca no mundo.
4.3 A reestruturación da flota comunitaria
No ámbito comunitario o Regulamento (CE) Nº 2369/2002 que substitúe ao Regulamento (CE) 2792/99, sobre as condicións e modalidades das intervencións comunitarias coa finalidade estrutural no sector pesqueiro, fixa como obxectivo primordial a adaptación da capacidade pesqueira aos recursos dispoñibles. Este plano levase a cabo a través de medidas como a demolición, o traspaso definitivo do buque a través da fórmula da sociedade mixta, ou a asignación definitiva dos buques a tarefas non lucrativas que non sexan pesqueiras, xerando a perda dun significativo número de empregos tanto en mar como en terra . No marco da PCP as entradas e saídas de capacidade flota réxense, a partir do 1 de xaneiro de 2003, de acordo aos seguintes factores: a) a entrada de nova capacidade da flota sen axuda pública deberá estar compensada pola anterior retirada sen axuda pública como mínimo da mesma capacidade e b) a entrada de nova capacidade na flota con axuda pública deberá estar compensada pola anterior retirada sen axuda pública de:
 como mínimo a mesma capacidade para a entrada de novos buques de 100 TAB ou menos, ou
 como mínimo, 1,35 veces esa capacidade para a entrada de novos buques de máis de 100 TAB.
Os países que desexan aprobar a concesión de novas axudas públicas para a renovación da flota no período que vai do 1 de xaneiro de 2003 até o 31 de decembro de 2004 deberán facer unha redución dun 3% da capacidade total da flota. As axudas para a renovación e a modernización poderán concederse só até o 31 de decembro de 2004 e unicamente para os buques menores de 400 toneladas brutas (GT). Por outra banda e coa finalidade de contribuír de forma activa na loita contra a pesca ilegal a Comisión publicou o Plano de actuación comunitario para erradicar a pesca ilegal, incontrolada e non regulamentada . A actuación dos Estados membros non se limita ao control da actividade dos buques de pavillón comunitario tanto dentro como fóra das augas comunitarias, senón que tamén debe asegurar que ningún dos axentes que interveñen na cadea produtiva -compradores, importadores, transportistas, aprovisionadores de material e calquera outro axente que provea de bens ou servizos ao sector pesqueiro- manteñan relacións comerciais con buques dos que se teña coñecemento que practican a pesca ilegal, non controlada e non regulamentada.
Dos Programas de Orientación Plurianuais aos Niveis de referencia
Un dos problemas fundamentais da PCP é aínda a excesiva capacidade pesqueira da flota en relación aos recursos pesqueiros dispoñibles. Ante esta situación é imprescindible crear mecanismos de control e seguimento da capacidade da flota capaces de impedir un aumento da capacidade de pesca e, consecuentemente, un maior esforzo pesqueiro.
Deste xeito a Comunidade creou os denominados Programas de Orientación Plurianuais (POP’s) que actuaron como o mecanismo de control, adaptación e redución da capacidade da flota. Sen embargo, este instrumento tampouco acadou os resultados previstos debido, sobre todo, á confluencia dunha serie de factores, orixinando un serio desequilibrio estrutural entre a flota e os recursos. En primeiro lugar, a Comisión tivo grandes dificultades para cuantificar adecuadamente a capacidade real da flota como consecuencia da disparidade nos métodos de cálculo de cada Estado. De outra parte, os obxectivos de redución da flota previstos nos POP’s resultaron moi modestos ao prevalecer os intereses nacionais por riba das recomendacións científicas dos Informes Gulland e Lassen que alertaban da situación crítica das pesquerías comunitarias.
A isto engádese, en boa medida, a política de cuantiosas axudas estruturais alentada pola Unión Europea que baleirou de contido os obxectivos de redución de capacidade. En terceiro lugar, se laxos foron os grados de cumprimento, tamén cabe manifestar unha actitude de determinados países por controlar a carreira a alza da capacidade das súas embarcacións e a aquiescencia por parte da Comisión que optou por arribar, na maior parte dos casos, a acordos de compromiso que non fixeron máis que prolongar o problema.
A ineficacia dos POP’s constitúe a motivación principal pola que Comisión decidiu substituílo polos denominados niveis de referencia. Estes niveis estarán compostos pola suma dos obxectivos dos POP no período 1997-2002 para cada segmento da flota. Con todo, a aplicación e o cumprimento destes niveis está suxeito, non obstante, a algunhas características singulares. Isto significa que os obxectivos de redución para cada Estado non se aplican aos buques que se utilicen exclusivamente para a acuicultura, aos buques que estean matriculados nas rexións ultraperiféricas de España (Illas Canarias), Francia (os DFU) e Portugal (as Illas de Azores e Madeira) e aos buques matriculados nos novos Estados membros adheridos á Comunidade en maio de 2004 .
De forma complementaria, a través do Regulamento (CE) 1954/2003 estableceuse un novo réxime de xestión do esforzo pesqueiro nas zonas CIEM V, I, VII, VIII, IX e X e nas divisións COPACO 34.1.1, 34.1.2 e 34.2.0. Dito réxime consiste en calcular, para os buques iguais ou maiores de 15 mts. de eslora, unha media anual do período comprendido entre 1998-2002 en cada unha destas zonas en relación a especies demersais, as pesquerías de boi e centola. En calquera caso, os Estados están facultados para restrinxir a pesca nas augas situadas máis alá das 100 millas das liñas de base das Illas Azores, Madeira e Canarias dos buques matriculados nestes territorios.
Finalmente, e no marco da política exterior da Comunidade e procurando dar resposta ás críticas recibidas sobre as compensacións financeiras e as posibilidades de pesca reais dalgúns acordos pesqueiros , a Comisión considera prioritario potenciar os denominados acordos de asociación baixo a premisa dunha maior cooperación ao desenvolvemento cos terceiros países. Entre tanto, a xeneralización dos pavillóns de conveniencia, a pesca ilegal, a falta de regras transparentes e os efectos das subvencións públicas directas ou indirectas provocan un falseamento da competencia que ofrecen menos garantías para e o mantemento dunha actividade pesqueira global sustentable .
5. Conclusións
Na medida en que os procesos produtivos precisan de recursos naturais para obter os seus insumos e de sumidoiros que acollan aos refugallos xerados, a sustentabilidade do sistema económico por, necesariamente, considerar as relacións co medio ambiente.
As decisións a tomar para o logro do desenvolvemento sustentable requiren, polo tanto, do coñecemento das relacións entre materiais e enerxía existentes na biosfera, así como o coñecemento do funcionamento dos ecosistemas.
Igualmente, cómpre definir sen ambigüidade as bases do propio concepto, de modo que se clarifiquen as implicacións da asunción do desenvolvemento sustentable, sobre todo en relación ao crecemento económico.
Se ben Informe Brundtland constituíu no seu momento un referente neste sentido, o certo é que, ademais de non aclarar moitas cuestións, os cambios sociais e económicos producidos no planeta nos últimos 20 anos, fan que a visión recollida nel perda certa validez, sendo preciso a redefinición do desenvolvemento sustentable.
No caso da pesca, na medida en que é patente que unha xestión deficiente contribuíu á sobreexplotación e esquilmación de boa parte dos recursos pesqueiros, existe cada vez unha maior conciencia sobre a necesidade de buscar un modelo de xestión sustentable.
De aí que nas últimas décadas xurdira con forza un interesante debate sobre as medidas a poñer en marcha con esta fin, o que reflíctese na énfase coa que FAO e outros organismos supranacionais puxeron na organización de foros de debates obre este tema que, con maior ou menor éxito, propiciaron diversos instrumentos relevantes, como o Código Internacional de Conduta para a Pesca Responsable.
Igualmente, a consideración da interdependencia entre os sistemas mariños e a pesca, así como a necesidade de preservar o medio mariño propiciaron a formulación de novos criterios de ordenación pesqueira reflectidos tanto no principio de precaución como no deseño do enfoque de ecosistemas na pesca (EEP), aceptado como o modelo de desenvolvemento sustentable adecuado no que se refire ás actividades pesqueiras.
Sen embargo, unha boa disposición aparente non é suficiente para garantir a posta en marcha dun novo paradigma de xestión que supón importantes cambios sen relación a unha xestión tradicional baseada no control das especies obxectivo. O éxito na adopción efectiva do EEP require de medidas que apoien, informen e incentiven con contundencia a tódalas partes afectadas.
No caso da Política Pesqueira Comunitaria (PCP), a aceptación tanto do principio de precaución como, máis recentemente da filosofía do EEP, non veu acompañada de melloras no sistema de xestión tradicional, polo que o éxito alcanzado foi escaso.
Se ben dentro dos catro tipos de políticas que marcan as directrices xerais da PCP, cando menos dúas, as políticas de xestión e conservación e as políticas de estruturas, establecen explicitamente medidas favorables á conservación dos recursos pesqueiros, o certo é que a súa eficacia foi moi limitada.
Por un lado, tanto o sistema de xestión dos recursos mediante TAC’s, eixo central das políticas de xestión e conservación, como as medidas técnicas (vedas, selectividade de artes, etc) e demais mecanismos de control contribuíron máis a incrementar a presión sobre determinadas especies, situándoas fora dos límites biolóxicos de seguridade, que a garantir a sustentabilidade dos recursos pesqueiros comunitarios.
Por outro, a política de reestruturación da flota que, mediante os Programas de Orientación Plurianual (POP’s), posteriormente niveis de referencia, pretendía reducir a capacidade da flota pesqueira comunitaria, tampouco conseguiu os seus obxectivos, existindo ademais un esforzo desigual entre os distintos estados membros: se ben países como España ou Portugal fixeron esforzos importantes por reducir a súa capacidade, outros como Alemaña, Reino Unido, ou Grecia a aumentaron dun modo notorio.
Ademais de non ser, na nosa opinión, os instrumentos máis axeitados de acordo coa lóxica do EEP, os seus efectos potenciais das accións propostas no marco das políticas de conservación e de estruturas vense limitados tanto pola perpetuación de réximes especiais, claramente contrarios ao principio de igualdade de acceso, como por un difícil equilibrio nos intereses dos estados membros, que posibilita por decisións políticas totalmente independentes á propia lóxica destes instrumentos e dos criterios preservacionistas que os inspiran.

Referencias bibliográficas

-Alder, J., Sumaila, U.R. (2004) “Western Africa: a fish basket of Europe past and present”, Journal of Environment and Development, 13, 2, pp. 156-178.
-Ayres R.U. (1999):“The second law, the fourth law, recycling and limits to growth”, Ecological Economics, Nº 29, pp 473-483.
-Bartelmus, P. (1994) Environment, Growth, and Development, Routledge, London.
-Bermejo, R. (2001) Economía sustentable, Principios, conceptos e instrumentos, Bilbao, Bakeaz.
-Caddy, J., e Mahon, R. (1996) Puntos de referencia para la ordenación pesquera, Documento Técnico de Pesca Nº 347, FAO, Roma.
-Chen, W. (1999) marine resources, their status of exploitation and management in the people’s Republic of China, FAO Fisheries Circular No. 950, Rome.
-Comisión Europea (2001) Libro Verde, II, Informe sobre la situación de los recursos y su evolución previsible. http://europa.eu.int/comm/fisheries/greenpaper/green/volume2c_es.pdf [14/05/04]
-Comisión Mundial sobre Medio Ambiente y Desarrollo (CMMAD) (1987) Nuestro futuro común, Madrid, Alianza Editorial, S.A.
-Cudennec, A. (1996) «La stabilité relative des activités de pêche: mythe ou réalité?». Collection Espaces et Ressources maritimes, Droit et Sciences Humaines, 10, pp. 204-236, París, Pedone.
-Daly, H. (1992) “Comment: Is the entropy law relevant to the economics of natural resource scarcity?- Yes, of course it is!” en Daly, H. (coord.) (1999) Ecological Economics and the ecology of economics. Essays in Crticism, Edward Elgar Publishing Limited, Massachussets, USA, pp 100-105.
-Daw, T., Gray, T. (2005) “Fisheries science and sustainability in international policy: a study of failure in the European Union's Common Fisheries Policy”, Marine Policy, 29, pp. 187-197.
-Doldán García, X. R. (inédito) “Caracterización económica de los recursos pesqueros y problemas de la modelización de su gestión”, pp. 1-20.
-FAO (2004) Overview of fish production, utilization, consumption and trade based on 2002 data, ftp://ftp.FAO.org/fi/stat/overview/overview.pdf[6/02/04]
-FAO (2004a) El estado mundial de la pesca y la acuicultura, Roma, http://www.fao.org/documents/show_cdr.asp?url_file=/docrep/007/y5600s/y5600s00.htm [19/02/05]
-FAO (2003) La ordenación pesquera. 2. El enfoque de ecosistemas en la pesca, FAO Orientaciones Técnicas para la Pesca Responsable, Nº 4, Supl. 2, Roma.
-FAO (2003a) Informe sobre los progresos realizados en la aplicación del Plan de acción internacional para prevenir, desalentar y eliminar la pesca ilegal, no declarada y no reglamentada (INDNR), Roma, FAO. http://www.fao.org/docrep/meeting/007/J0403s.htm#P33_5752 [26/07/04]
-FAO (2003b) Informe de la Consulta de Expertos sobre la Ordenación Pesquera Basada en el Ecosistema, FAO Informe de Pesca. No. 690 Roma
-FAO (2002) El estado mundial de la pesca y la acuicultura, Roma. http://www.FAO.org/docrep/005/y7300s/y7300s00.htm [26/07/04]
-FAO (2000a) El estado mundial de la pesca y de la acuicultura, FAO, Roma. http://www.FAO.org/DOCREP/003/X8002S/X8002S00.htm [4/10/04]
-FAO (2000b) Indicadores para el desarrollo sustentable de la pesca de captura marina, FAO Orientaciones Técnicas para la Pesca Responsable, Nº 8, Roma. http://www.FAO.org/DOCREP/003/X3307S/x3307s00.htm#P-1 [4/10/04]
-FAO (1998) Report of the FAO Technical Working Group on the Management of Fishing Capacity, La Jolla, United States of America, 15-18 April 1998. FAO Fisheries Report, 586, Rome.
-FAO (1997) Enfoque precautorio para la pesca de captura y las introducciones de especies, Orientaciones Técnicas para la Pesca Responsable, Nº 2, Roma.
-FAO (1995) Precautionary approach to fisheries, Fisheries Technical Paper Nº 350/1, Rome.
-FAO (1995a) Acuerdo para promover el cumplimiento de las medidas internacionales de conservación y ordenación por los buques pesqueros que pescan en alta mar, Roma, http://www.fao.org/DOCREP/MEETING/003/X3130m/x3130M00.htm#Home%20Page [07/09/04].
-Foladori, G. (2000): El pensamiento ambientalista, (en línea) <http://www.anea.org.mx/Topicos/T%205/Paginas%2021%20-%2038.pdf> [18/05/2005]
-García, S. M. et al (2003) The ecosystem approach to fisheries. Issues, terminology, principles, institutional foundations, implementation and outlook, Fisheries Technical Paper Nº 433, FAO, Rome.
-García Negro, M. C. (1987) A pesca galega no proceso de integración europea 1961-1981, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela.
- Georgescu-Roegen, N. (1971): La ley de la entropía y el proceso económico, Fundación Argentaria-Visor Distribuciones, Madrid, 1996.
-Gray, T., Hatchard, J. (2003) “The 2002 reform of the Common Fisheries Policy's system of governance—rhetoric or reality?”, Marine Policy, Vol. 27, pp. 545-554.
-Gonçalvez, M. E. (1983) A política común de pesca da Comunidade Económica Europeia. Un exemplo de dinámica comunitario no contexto internacional, Lisboa, Moraes.
-González Laxe, F. (2003) “La reforma de la política pesquera de la Unión Europea”, Papeles de Economía Española, 96, pp. 197-213.
-González Laxe, F. (2002) “Génesis y evolución de la política común de pesca”, Ponencia dictada no IV Curso de Posgrao de Economía Pesqueira 2001-2002, Universidade de Santiago de Compostela.
-Goodland, R. (1997) “La tesis de que el mundo está en sus límites”, En Goodland, R. et al, Medio Ambiente y desarrollo sustentable: Más allá del informe Brundtland, Madrid, Trotta.
-Grainger, R. J. R., y García, S. M. (1996) Chronicles of marine Fishery Landings (1950-1994): Trend Analysis and Fisheries Potential, Fisheries Technical Paper Nº 359, Rome. http://www.fao.org/DOCREP/003/W3244E/w3244e00.htm#Contents [12/01/05]
-Jacobs, M. (1991): La economía verde. Medio ambiente, desarrollo sostenible y la política del futuro. FUHEM-Icaria, Barcelona, 1996.
-Jiménez Herrero, L. M. (2000) Desarrollo sustentable: transición hacia la coevolución global, Madrid, Pirámide.
- Kepel, G (2001) La Yihad: Expansión y declive del Islamismo, Península, Barcelona.
-Milazzo, M. (1998) Subsidies in World Fisheries: A reexamination, World Bank Paper: Fisheries Series, 406.
-Naredo, J.M.(1996) "Sobre el origen, el uso y el contenido del término sostenible", en Primer catálogo español de buenas prácticas. Ciudades para un futuro más sostenible (vo l. I). Madrid: Ministerio de Fomento, pp. 21-28.
-Pauly, D., Maclean, J. (2003) In a perfect ocean, The state of fisheries and ecosystems in the North Atlantic ocean, Island Press, Washington.
-Penas, E. (1997) “La gestión de los recursos pesqueros en la Unión Europea”, Papeles de Economía Española, 71, pp. 182-193.
-Simonnet, R. (1988) “La política común de pesca: evolución y perspectivas”, Revista de Estudios Agrosociales, Nº 144, pp. 37-56.
-Sobrino Heredia, J. M. (2003) “La Revisión de la Política Pesquera Común y los principios generales del derecho comunitario”, Noticias de la Unión Europea, Año 19, N 227, pp. 93-111.
-Sumaila, U.R., Vasconcellos, M. (2000) “Simulation of ecological and economic impacts of distant water fleets on Namibian fisheries”, Ecological Economics, 32, pp. 457-464.
-Tribunal de Cuentas europeo (2001): Informe especial N 3/2001 relativo a la gestión por la comisión de los acuerdos internacionales de pesca, acompañados de las respuestas de la comisión, DOCE C 210/1, 27.7.2001.
-U.N.F.P.A. (2001) The State of World Population 2001. Footprints and Milestones: Population and Enviromental Change, (en líña) [15/11/2001] <http://www.unfpa.org/swp/2001/english/index.html>
-Villasante, C. S. (2005) “La aplicación de los TAC´s y la progresiva reducción de la actividad de la flota española en las aguas comunitarias”, Pesca Internacional, Revista mensual del sector pesquero, 6, Nº 52, Enero 2005, pp. 28-30.
-Villasante, C. S (2005a) “La Unión Europea fracasó en la política de estructuras”, Revista Mar Nº 443, noviembre 2005, pp. 34-38.
Wackernagel, M. y Rees W. E. (1996) Our Ecological Footprint: Reducing Human Impact on the Earth, New Society Publishers, Philadelphia.
-Watson, R., Pauly, D. (2001) “Systematic distortions in world fisheries catch trends”, Nature, Vol. 414, pp. 534-536.
-Wise, M. (1988) “Orígenes y evolución de la política pesquera de las Comunidades Europeas”, Revista de Estudios Agrosociales, Nº 144, pp. 9-33.